Σαν σήμερα 3 Νοεμβρίου έφυγε ο ποιητής της επανάστασης Ανδρέας Κάλβος

0
637

Σαν σήμερα 3 Νοεμβρίου το 1869 έφυγε από τη ζωή ο ποιητής της επανάστασης Ανδρέας Κάλβος

Ο Ανδρέας Κάλβος (Απρίλιος 1792 – 3 Νοεμβρίου 1869) συγκαταλέγεται ως ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες ποιητές.
Σύγχρονος του Σολωμού, γεννήθηκε το 1792 στη Ζάκυνθο από την Ανδριανή Ρουκάνη και από τον Τζανέτο ή Ιωάννη Κάλβο. Το 1802 ο πατέρας Κάλβος παίρνει τα δύο παιδιά του, τον Ανδρέα και τον κατά δύο χρόνια μικρότερο Νικόλαο, και εγκαταλείπει τη σύζυγο του για να εγκατασταθεί στο Λιβόρνο της Ιταλίας, γεγονός που παρέχει δυνατότητες μόρφωσης στον Κάλβο, ο οποίος, φιλομαθής καθώς είναι, πραγματοποιεί τις πρώτες επαφές του με τα ελληνικά γράμματα και την κλασική ελληνική και λατινική αρχαιότητα.
Η νεοκλασικιστική του παιδεία και η ρομαντική του ψυχοσύνθεση συμπλέκουν στην ποίηση του το δραματικό με το ειδυλλιακό, το παγανιστικό με το χριστιανικό, τα αρχαιοελληνικά πρότυπα με την σύγχρονη επαναστατική επικαιρότητα, τον πουριτανισμό με τον λανθάνοντα ερωτισμό, την αυστηρότητα, τη μελαγχολία, την κλασικιστική φόρμα με το ρομαντικό περιεχόμενο, σύζευξη που είναι ορατή ακόμη και στη γλώσσα (αρχαΐζουσα με βάση δημοτική) και στη μετρική (αρχαϊκή στροφή και μέτρο που συχνά δημιουργεί, σε δεύτερο επίπεδο, δεκαπεντασύλλαβους).
Στο Λιβόρνο έγραψε ο Κάλβος και το πρώτο του έργο, τον Ύμνο στον Ναπολέοντα, κείμενο προτρεπτικό αντιπολεμικό, που αργότερα αποκηρύσσει (κι έτσι γνωρίζουμε την ύπαρξη του, μιας που το ίδιο δεν σώζεται). Τον ίδιο χρόνο πήγε για λίγους μήνες στην Πίζα, όπου εργάστηκε ως γραμματέας και αμέσως μετά πήγε στη Φλωρεντία, κέντρο τότε της πνευματικής ζωής και δημιουργίας. Τα δυο παιδιά μεγαλώνουν χωρίς οικογενειακή θαλπωρή. Η μητέρα χάνει τα ίχνη των παιδιών της και ο πατέρας εγκατέλειψε τα παιδιά, ταξιδεύοντας για τις δουλειές του. Το 1812 σημαδεύεται από τον θάνατο του πατέρα του και την ακόμη μεγαλύτερη οικονομική κάμψη που γνωρίζει αλλά παράλληλα και από την γνωριμία του με τον Ugo Foscolo, τον πιο τιμημένο Ιταλό ποιητή και λόγιο της εποχής. Ο Foscolo θα γίνει δάσκαλος, καθοδηγητής και μυητής του Κάλβου στον νεοκλασικισμό, στα αρχαϊκά πρότυπα, και στον πολιτικό φιλελευθερισμό. Το 1813 ο Κάλβος, και υπό την σκιά του Foscolo, γράφει στα ιταλικά τις τρεις τραγωδίες: Θηραμένης, Δαναΐδες και Ιππίας. Επιπλέον ολοκληρώνει τέσσερις δραματικούς μονολόγους, σύμφωνα με τις νεοκλασικιστικές επιταγές. Ο Foscolo αυτοεξορίζεται στο τέλος του 1813 στη Ζυρίχη για να αποφύγει το αυστριακό καθεστώς. Ο Κάλβος τον ξανασυναντά εκεί το 1816 και την ίδια εποχή πληροφορείται τον θάνατο της μητέρας του, γεγονός που τον συγκλονίζει. Εν τω μεταξύ έχει συνθέσει στα ιταλικά, από το 1814, και την Ωδή εις Ιονίους.
Στα τέλη του 1816 οι δύο φίλοι καταφεύγουν στην Αγγλία και η αλληλεπίδραση τους εξακολουθεί μέχρι τον Φεβρουάριο του 1817, όταν ο οξύθυμος και στρυφνός χαρακτήρας αμφοτέρων διαλύει τη φιλία τους. Ο Κάλβος εξασφαλίζει τα προς το ζην παραδίδοντας ιδιαίτερα μαθήματα κυρίως ιταλικών και σε μικρότερο βαθμό ελληνικών. Μεταξύ 1817 και 1818 μεταφράζει στα νέα ελληνικά το Book of Common Prayer, το κατ’ εξοχήν κανονικό βιβλίο της Αγγλικανικής Εκκλησίας, και επιμελείται φιλολογικά την ιταλική μετάφραση για λογαριασμό του εκδότη Bagster. Η νεοελληνική έκδοση θα κυκλοφορήσει το 1820 και η ιταλική το 1821, σε δύο σχήματα. Η πολύγλωττος έκδοση, σε οκτώ γλώσσες, θα τυπωθεί το 1821 σε σχήμα 4ο. Στα 1818-19 δίνει διαλέξεις με θέμα τη σωστή προφορά των αρχαίων, οι οποίες προκαλούν αίσθηση. Συντάσσει και εκδίδει μια Νεοελληνική Γραμματική, μια Μέθοδο Εκμάθησης Ιταλικών σε τέσσερα μέρη (το τρίτο μέρος συνιστούν οι δικές του Danaidi) και ασχολείται με τη σύνταξη ενός αγγλοελληνικού λεξικού.
Το Μάιο του 1819, προσχώρησε στο Αγγλικανικό Δόγμα και παντρεύεται την Τερέζα Τόμας η οποία πεθαίνει (πιθανότατα και η κόρη που είχαν εν τω μεταξύ αποκτήσει) ένα χρόνο αργότερα. Αποτυχημένη είναι και η ταυτόχρονη ερωτική του σχέση με την μαθήτρια του Σούζαν Ριντού. Τότε πιθανολογείται και μια απόπειρα αυτοκτονίας του Κάλβου (περίπου το 1820). Τέλη Ιουλίου του 1820 εγκαταλείπει την Αγγλία.
Το 1819 τυπώνει και την πρώτη ελληνόφωνη ωδή του, «Ελπίς Πατρίδος». Το ποίημα θα ανευρεθεί από τον Λεύκιο Ζαφειρίου σχεδόν 200 χρόνια μετά στην βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Γλασκόβης και θα παρουσιαστεί στον τόμο «Ο Βίος και το Έργο του Ανδρέα Κάλβου» (Μεταίχμιο 2006).
Τον Σεπτέμβριο του 1820 επιστρέφει στη Φλωρεντία με μια μικρής διάρκειας στάση στο Παρίσι. Εμπλέκεται στο κίνημα των Καρμπονάρων, συλλαμβάνεται και απελαύνεται στις 23 Απριλίου του 1821. Καταφεύγει στη Γενεύη, όπου περιβάλλεται με αγάπη από τον φιλελληνικό κύκλο. Εργάζεται και πάλι ως καθηγητής ξένων γλωσσών, ενώ παράλληλα ασχολείται με την έκδοση ενός χειρογράφου της Ιλιάδας, που όμως δεν πραγματοποιείται. Συγκλονισμένος και συνεπαρμένος από το ξέσπασμα της επανάστασης, εκδίδει το 1824 το πρώτο μέρος του ελληνόγλωσσου — και του μόνου με υψηλή ποιητική αξία — έργου του, τη Λύρα, μια συλλογή 10 ωδών. Οι ωδές του σχεδόν αμέσως μεταφράζονται και στα γαλλικά και βρίσκουν ευνοϊκότατη υποδοχή. Στις αρχές του 1825 ο Κάλβος μεταβαίνει στο Παρίσι, όπου ένα χρόνο αργότερα δημοσιεύει ακόμη δέκα ωδές, με οικονομική ενίσχυση των φιλελλήνων, τα Λυρικά.
Στο τέλος του Ιουλίου του 1826 πηγαίνει στο Ναύπλιο. Απογοητεύεται όμως από την επικρατούσα διχόνοια και από την αδιαφορία για τον ίδιο και το έργο του. Τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου πηγαίνει στην Κέρκυρα, όπου μέχρι το 1827 διδάσκει στην Ιόνιο Ακαδημία. Ως το 1836, οπότε και επανατοποθετείται στην Ακαδημία, ασχολείται με ιδιαίτερα μαθήματα. Το 1841 αναλαμβάνει τη διεύθυνση του Κερκυραϊκού Γυμνασίου, παραιτείται όμως στο τέλος του χρόνου. Ταυτόχρονα συνεργάζεται με τοπικές εφημερίδες. Με τον Σολωμό, όπως μαρτυρείται, «είχε απλή γνωριμία».
Τον Νοέμβριο του 1852 ο Κάλβος αφήνει την Κέρκυρα και επιστρέφει στην Αγγλία. Ένα χρόνο αργότερα, τον Φεβρουάριο του 1853 παντρεύεται με τη Charlotte Wadams, στο παρθεναγωγείο της οποίας στο Λάουθ θα διδάσκει μέχρι το τέλος της ζωής του. Ο Κάλβος πεθαίνει στις 3 Νοεμβρίου του 1869. Η ταφή του (καθώς και της χήρας του, που πέθανε το 1888) έγινε στο νεκροταφείο της εκκλησίας της Αγ. Μαργαρίτας στο Κέντιγκτον, κοντά στο Λάουθ.

 

Στη συνέχεια σημειώνονται μόνο αυτοτελείς εκδόσεις έργων. Για πληρέστερη εργογραφία βλ.: α) Ανδρειωμένος, Γ. 2007.Ο Κάλβος κι άλλη μια φορά. Συνοπτικό Χρονολόγιο, Αναλυτική Εργογραφία και Επιλεγμένη Βιβλιογραφία Ανδρέα Κάλβου, Αθήνα: Ergo, β)Ζαφειρίου, Λ. 2006. Ο Βίος και το έργο του Ανδρέα Κάλβου. Αθήνα: Μεταίχμιο. Αναμένεται ενημερώνη εργογραφία στην υπό έκδοση σειρά των Απάντων του Κάλβου από το Μουσείο Μπενάκη.

Εργογραφία

1818

Le Danaidi, tragedia di Andrea Calbo. Λονδίνο: Boyle & Callaghan.

1819

Ελπίς Πατρίδος. Ωδή εν τη τω νυν Ελλήνων διάλεκτω. Λονδίνο: Samuel Bagster. Ανατύπωση στην έκδοση

Ζαφειρίου, Λ. 2006. Ο Βίος και το έργο του Ανδρέα Κάλβου. Αθήνα: Μεταίχμιο.

1820

Italian Lessons in four parts. Λονδίνο: Alexander Black. [Μαθήματα Ιταλικών από τον Ανδρέα Κάλβο: Part I. The synopsis of the italian grammar, with exercises upon each rule. Part II. Translation of the first book of Robertson’s History of the reign of the Emperor Charles V. Part III. Saul,A tragedy by Vittorio Alfieri. Le Danaidi, tragedia di Andrea Calbo. Part IV. Extracts from Tasso, Ariosto, Petrarca and Dante. By Andrea Calbo].

Βιβλίον των δημοσίων προσευχών και της υπηρεσίας των μυστηρίων και άλλων εκκλησιαστικών θεσμών και τελετών, κατά το έθος της Ηνωμένης Εκκλησίας Αγγλίας και Ιβερνίας, ω προσετέθη το Ψαλτήριον του Δαυίδ και αι μετά τας Συναπτάς Επιστολαί και Ευαγγέλια. Μεταφρασθέν εκ της Αγγλικής εις την κοινήν της Ελλάδος διάλεκτον υπό Α.Κάλβου Ιωαννίδου. Λονδίνο: Samuel Bagster, 1820.

1824

Η Λύρα. Ωδαί Ανδρέα Κάλβου Ιωαννίδου του Ζακυνθίου. Γενεύη: Guil. Fick. Ψηφιοποιημένο αντίτυπο Βοδλειανής Βιβλιοθήκης (Οξφόρδη).

La Lyre patriotique de la Grèce, odes traduites du Grec moderne de Kalvos de Zante, μτφρ. στα γαλλικά Stanislas Julien. Παρίσι: librairie de Peytieux, galerie Delorme. Διαθέσιμο αντίτυπο στην Ψηφιοθήκη του Α.Π.Θ.

1826

Κάλβου και Χριστόπουλου, Λυρικά. Παρίσι: Jules Renouard. [Δίγλωσση έκδοση: ελληνικά και γαλλική μετάφραση από τον Pauthier de Censay.]

1864

Ωδαί Κάλβου του Ζακυνθίου (ανατυπωθείσαι κατά την παρισιανήν έκδοσιν του 1826). Αθήνα: τύποις Ζ. Γρυπάρη και Α. Καναριώτου. [Περιέχονται οι ωδές ΧΙ-ΧΧ και εννέα στροφές από την IV. Διαθέσιμο αντίτυπο στην Ψηφιοθήκη του Α.Π.Θ.]

1881

Η Λύρα Ανδρέου Κάλβου και ανέκδοτος ύμνος Αντωνίου Μαρτελάου. Ζάκυνθος: τυπ. Ο Παρνασσός του Σεργ. Χ. Ραφτάνη. [Πλήρης έκδοση με εισαγωγή του Σπ. Δε Βιάζη. Διαθέσιμη ψηφιακά στην Ανέμη].

1960

  1. Kalvos e i suoi scritti in italiano: Ippia, Teramene, Le stagioni dell’abate Meli, Le Danaidi e Pagine sparse. επιμ. Mario Vitti. Νάπολη: [R. Pironti e Figli]

1981 & 2011

Το ψαλτήριον το Δαυίδ : Μεταφρασθέν υπό Α. Κάλβου Ιωαννίδου του Ζακυνθίου, εισαγωγή-σχόλια Γ. Δάλλας. Αθήνα: Κείμενα & Ίκαρος.

2002

Μαθήματα Φιλοσοφίας του Ανδρέα Κάλβου, ερμ. εκδ. Παναγή Αλιπράντη, επιμ. Λίνος Μπενάκης, προλεγόμενα Ευάγγελος Μουτσόπουλος. Αθήνα: ΚΕΕΦ-Ακαδημία Αθηνών. [Πανεπιστημιακές παραδόσεις του Κάλβου στην Ιόνιο Ακαδημία κατά το έτος 1840-41.]

2008

Οι τελευταίες θρησκευτικές μεταφράσεις του Ανδρέα Κάλβου, επιμ. Γιώργος Ανδρειωμένος, επίμετρο π. Γεώργιος Δ. Μεταλληνός. Αθήνα: εκδ. Παπαζήση.

2013

Η παρέμβαση του Ανδρέα Κάλβου στη θεολογική διαμάχη Frederick Nolan – Thomas Falconer (τέλος 1818), επιμ. Κωστής Δανόπουλος. Αθήνα: .poema.. .

2014

Αλληλογραφία, Τόμος Α΄ (1813-1818) & Τόμος Β΄ (1819-1869 & Αχρονολόγητες επιστολές), Εισαγωγή – Επιμέλεια – Σχολιασμός, Δημήτρης Αρβανιτάκης. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη.

Η έκδοση των Απάντων (των ευρισκομένων), συμπεριλαμβανομένου του ποικίλου ιταλόγλωσσου έργου, αναμένεται από το Μουσείο Μπενάκη.

Άλλες Δημοσιεύσεις και Μεταφράσεις (επιλογή)

  • Nolan, F. 1819. Remarks on a Passage in Eusebius’s Ecclesiastical History with translations in modern Greek and Italian. Λονδίνο. [Περιλαμβάνεται απόσπασμα από το Βίο του Μ. Κωνσταντίνου του Ευσέβιου μεταφρασμένο στα νέα Ελληνικά από τον Κάλβο.]
  • ____. 1822. A Harmonical Grammar of the Principal Ancient and Modern Languages, Part Ι. Λονδίνο: Samuel Bagster. [Συμπεριλαμβάνει γραμματική της νεοελληνικής γραμματικής γραμμένη από τον Κάλβο].
  • C**, de Zante. 1825. «Italie. Littérature italienne. Il poeta di teatro. Le poëte de théâtre, par F. Pananti». Le Globe (Παρίσι) 160: 829-830. [Βιβλιοκριτική στην οποία κυρίαρχο στοιχείο αποτελεί η καταδίκη του κοινωνικού και πνευματικού περιβάλλοντος της Ιταλίας.]
  • C. de Zante. 1826. «Littérature grecque moderne». Le Globe (Παρίσι) 136: 199.
  • [Kalvos, Α.] 1846. «Frammenti dell’ Inno alle Grazie». Giornale di Legislazione, Giurisprudenza, Letteratura, Scienze e Varietà di Utili Conoscenze 2 (Κέρκυρα): 248-261. [Απόσπασμα από τις Χάριτες του Foscolo. Εισαγωγικό σημείωμα του Κάλβου].
  • Κάλβος, Α. 1849. «Επίκρισις Θεολογική». Πατρίς (Κέρκυρα) (29 Ιαν/10 Φεβρ.).
  • Camillo, A.-T. 1884. «Una lettera inedita di Ugo Foscolo e una canzone inedita di Andrea Calbo». Nuova Antologia (Ρώμη) XLVI: 209-227. [Πρώτη δημοσίευση της «Ode agli Ionii»].
  • ____. 1916. «Notizie e documenti sopra Andrea Calbo». Rassegna Critica della Litteratura Italiana XXI (Ρώμη): 162-177. [Πρώτη δημοσίευση των Progetto di nuovi principi di belle lettere applicabilli alle belle arti και Apologia del suicidio].

Αυτοτελείς Εκδόσεις των Ωδών, μετά τον 19ο αιώνα (επιλογή)

  • 1911. Η Λύρα. Αθήνα: Φέξης.
  • 1928. Κάλβου Άπαντα. Λύρα, πρόλογος-επιμέλεια Μ. Σιγούρος, Αθήνα: Στοχαστής.
  • 1942. Η Λύρα, πρόλογος Γ. Σεφέρης. Αλεξάνδρεια: Εκδ. Νεοαλεξανδρινών.
  • 1953. Ανδρέας Κάλβος, επιμ. Γ. Θ. Ζώρας. Αθήνα: Βασική Βιβλιοθήκη.
  • 1956. Άπαντα: Λύρα-Ωδαί. Αθήνα: Εκδοτική Φιλολογική Εταιρεία. Ανατύπωση Δρόμων, 2009. [Εισαγωγική μελέτη: Ν. Βέης].
  • [1960 Αθήνα] 1988. Άπαντα. Λύρα-Ωδαί, εισαγωγή Σ. Μυλωνάς, 4η έκδ. Λευκωσία.
  • 1960. Ανδρέας Κάλβος. Άπαντα 1792-1960, επιμ. Ρ. Γαρταγάνης. Αθήνα: Ο Κεραμεύς.
  • 1961. Ωδαί. Αθήνα: Γαλαξίας.
  • 1962. Κάλβου: Ωδαί. Μετά της πρώτης γαλλικής μεταφράσεως υπό St. Julien και Pauthier de Censay, επιμ. Γ. Θ. Ζώρας. Αθήνα.
  • 1965. Ανδρέα Κάλβου, Ωδές (1-20). Ερμηνευτική έκδοση: Μ. Γ. Μερακλής. Αθήνα: Εστία.
  • 1970. Ωδαί, Κριτική έκδοση Filippo Maria Pontani, εισαγωγή Κ. Θ. Δημαράς, γλωσσάριο Anna Gentilini. Αθήνα: Ίκαρος.
  • 1979. Άπαντα, Εισαγωγή Κ. Τσάτσος. Αθήνα: Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων.
  • 1988. Ωδαί, επιμέλεια Σ. Διαλησμάς. Αθήνα: Ίδρυμα Ουράνη.
  • 1992. Η Λύρα. Ωδαί Ανδρέα Κάλβου Ιωαννίδου του Ζακυνθίου, επιμ. B. Bouvier. Γενεύη: Guil. Fick. [Φωτογραφική ανατύπωση της πρώτης έκδοσης]
  • 1992. Ωδές, επιμ. Ν. Κ. Κουρκουμέλης. Αθήνα: Υπουργείο Εθνικής Αμύνης.
  • 1992. Ανδρέου Κάλβου Ιωαννίδου, Η Ιωνιάς, επιμέλεια Γ. Δάλλας. Αθήνα: Συνέχεια. [Ανατύπωση της σωζόμενης χειρόγραφης μορφής των ποιημάτων της Λύρας. Φωτογραφική εικόνα του χειρογράφου και τυπογραφική του μεταγραφή.]
  • 1995. Ωδαί, επιμ.-εισαγωγή Β. Αθανασόπουλος. Αθήνα: Συλλογή.
  • 1997. ῼδαί. Η Λύρα – Λυρικά – Απόσπασμα άτιτλου ποιήματος, επιμ. Γ. Δάλλας. Αθήνα: Ωκεανίδα. [Πιστή μετατύπωση των είκοσι Ωδών με συνέκδοση αντικριστά των γαλλικών τους μεταφράσεων και επιπλέον έκδοση του «αποσπάσματος άτιτλου ποιήματος».]
  • 2009. Ωδαί, εισαγωγή-επιμ.-σχόλια Δ. Δημηρούλης. Συνοδεύεται από CD. Διαβάζει ο Β. Παπαβασιλείου. Αθήνα: Μεταίχμιο.

 

Αποφθέγματα:

  1. Όσοι το χάλκεον χέρι
    Βαρύ του φόβου αισθάνονται,
    Ζυγόν δουλείας ας έχωσι.Θέλει αρετήν και τόλμην
    Η ελευθερία.
  2. Είναι γλυκύς ο θάνατος όταν κοιμώμεθα εις την πατρίδα.
  3. Ελλάς, ηρώων μητέρα, φίλη γλυκεία πατρίδα μου.
  4. Μικράν ψυχήν, κατάπτυστον,
    κατάπτυστον καρδίαν
    έτυχ’ όστις ακούει
    της δόξης την παράκλησιν και δειλιάζει.